زمان و زیرەکیی دەستکرد چاوپێکەوتن لەگەڵ نۆم چۆمسکی

وەرگێڕانی: م.ی. بەهرە جلال

(زیرەکیی دەستکرد) زمانەکی زیرەکیی دەستکردە لەم دواییانەدا مشتومڕی لێ کەوتەوە، چونکە هەندێک کەس وەک هەنگاوێکی ئومێدبەخش بەرەو زیرەکیی گشتیی دەستکرد سەیری دەکەن، لە کاتێکدا هەندێکی تر ڕەخنە لە تواناکانی دەگرن بۆ تێپەڕاندنی زیرەکیی مرۆڤ. ئەم مشتومڕە پرسیاری لە بارەی کاریگەرییەکانی تەکنەلۆژیای زیرەکیی دەستکرد لەسەر پڕۆسەی بیرکردنەوەی مرۆڤ و کۆمەڵگا ورووژاندووە و ئەو مشتومڕەش بەردەوامەی لەسەر توانا و هێزی زیرەکیی دەستکرد و ئامێرەکانی زمان، بووەتە بابەتی گفتوگۆی گەرم لە دنیای ئەکادیمیدا.

بۆ تاوتوێکردنی پەیوەندیی نێوان زمان و زیرەکیی دەستکرد و کاریگەرییەکانی و پێشکەوتنەکانی ئەم دواییە لەو بوارەدا، ڕۆژنامەی تاران تایمز چاوپێکەوتنێکی کرد لەگەڵ (نوام چۆمسکی)، کە زمانناسێکی ناسراوی ئەمریکییە، کە ئەو ئاڵەنگاری و بیرۆکەیە دەکات کە سیستەمەکانی زیرەکیی دەستکرد ناتوانن هاوشێوەی زمان و بیری مرۆڤ بن.
لە کاتێکدا مشتومڕ و لەسەر توانا و هێزی زیرەکیی دەستکرد و ئامێرەکانی زمان بەردەوامە، گومانەکانی چۆمسکی سەبارەت بە توانای دووبارەکردنەوەی زمان و بیری مرۆڤ هێشتا بەهێزە.
چۆمسکی دەڵێت: زمان توانایەکی زگماکیی مرۆڤە و پێشکەوتنەکانی ئەم دواییە لە بواری فێربونی ئامێردا هیچ کاریگەرییەکیان لەسەر بابەتەکانی پەیوەست بە زمان، بیرکردنەوە، فێربوون و زانین نییە. لە کاتێکدا ڕەنگە هەندێک بڵێن کە بەرنامەکان دەتوانن زیرەکیی مرۆڤ تێپەڕێنن. چۆمسکی ئاماژە بەوە دەکات، کە بەدڵنیاییەوە ژمێرەر لە لاپتۆپێکدا هەندێک ئەرک دەکات وە جیاکاریی بنەڕەتیی نێوان زمان و عەقڵ وەک بابەتێکی مشتومڕی فەلسەفی دەمێنێتەوە. سەرەڕای ئەوەش، چۆمسکی دان بەوەدا دەنێت کە توانای تایبەتیی زمان، کە لە دەرەوەی پرسیاردایە، دەبێ لە شوێنێکدا لە ڕێگەی گۆڕانکارییە بۆماوەییەکانەوە سەری هەڵدابێت. ئەو ناڕوونییەی لە دەوری ئەم پرسانەدا هاتووە، تیشک دەخاتە سەر پێویستیی بەردەوامیی لێکۆڵینەوە و گفتوگۆ لە بواری زیرەکیی دەستکرد و کاریگەرییەکانی لەسەر کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی.
لە وەڵامی پرسیارێکدا سەبارەت بە سەرچاوەی زمان، بەتایبەتی ئایا توانایەکی زگماکی مرۆڤە، یان دەرئەنجامی کارلێکی نێوان مرۆڤ و دەوروبەرەکەیە، چۆمسکی ڕوونی کردەوە، کە: توانای زمانی مرۆڤ “توانایەکی زگماکی”یە و بەڵگەی ئەزموونی بەهێز هەیە بۆ پشتگیریکردن لەم تێڕوانینە. چۆمسکی ئاماژەی بەوەش کرد کە کۆرپە بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی زمانی دەوروبەر بەدەست دەهێنێت، لە کاتێکدا زیندەوەرانی دیکە، کە هەمان داتایان پێشکەش دەکرێت، بە تەنیا ژاوەژاو دەزانن. تیۆری گۆڕانی بۆماوەیی تاکە ڕێگەی ناسراوە، کە دەکرا ئەم توانا زگماکییە سەر هەڵبدات.
سەبارەت بە کاریگەریی پێشکەوتنەکانی ئەم دواییە لە بواری زیرەکیی دەستکرد و زمانی دەستکرد بۆ زمانەوانی، چۆمسکی ئاماژەی بەوە دا، کە “هیچ کاریگەرییەکی نییە.” ئەو وەک زمانناسێک دەڵێت: لە کاتێکدا ڕەنگە ئامێرەکان شارەزاتر بن لە پرۆسێسی زماندا، بەڵام دیزاینەکەیان ئەوە ئاشکرا دەکات، کە لە بنەڕەتدا دزیکردنێکی تەکنەلۆژیایی زیاتر چیدی نییە.
زمانناسە ئەمریکییەکە ئاماژەی بەوەش کردووە کە “ئەوان لە بنەڕەتدا بێتواناترین لەوەی کە هیچ شتێکمان پێ بڵێن دەربارەی زمان و فێربوون و مەعریفە بەگشتی، هۆکاری بنەڕەتییەکەی سادەیە: ئەوان بە هەمان شێوە باش کار دەکەن لەگەڵ زمانە مەحاڵەکان کە مرۆڤەکان ناتوانێت بەدەستی بهێنێت (جگە لەوەی کە ڕەنگە بە ئازارەوە، وەک مەتەڵەکان، وەک ئەوەی بەڕوونی پەیوەندییان بەیەکەوە نییە) وەک زمانێک کە لە ڕووی مرۆڤەوە دەتوانرێت بەدەست بهێنرێت”.
چۆمسکی ڕایگەیاند کە زیرەکیی دەستکرد وەک “تیۆری”یەکی فیزیا وان کە ناتوانن جیاوازی بکەن لەنێوان ئەو شتانەی کە ڕوو دەدەن و ئەوانەی کە ناتوانن ڕوو بدەن، ئەمەش وای کردووە کە لە لێکۆڵینەوە لە زمانی ڕاستەقینەدا بێبایەخ بەدەر بکەوێت.
بە بڕوای چۆمسکی، ناپەیوەندییەکی بنەڕەتی ئەم مۆدێلانە لە دیزاینەکەیاندا بونیاد نراوە و باشتربوونیان بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ زمانی ڕاستەقینەدا، تەنیا ناپەیوەندییان زیاتر دەر دەخات، وەک چۆن لەگەڵ زمانە مەحاڵەکاندا باشتر کار دەکەن.
چۆمسکی سەبارەت بەوەی کە ئایا جیاوازییەکی ڕوون لەنێوان زمان و عەقڵدا هەیە یان نا، ئاماژەی بەوە دا، تێڕوانینی نەریتی، کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ یۆنانی کۆن و هیندستانی دێرین، ئەوەیە کە زمان و بیرکردنەوە پەیوەندییەکی نزیکیان هەیە. ئەم بۆچوونە پێی وایە زمان بیرکردنەوە دروست دەکات و بیرکردنەوەش ئەوەیە کە زمان دروستی دەکات. لە کاتێکدا ئەم چەمکە لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا لەلایەن ڕەوتی ڕەفتارگەرایی و پێکهاتەگەرانەوە لا برا، بەڵام لە بەرهەمهێناندا زیندوو کراوەتەوە ئەگەر ڕاست بێت، ئەوا ئەو پرسیارانەی کە ورووژێنراون سەر هەڵنادەن.
سەبارەت بەو پرسیارەی کە ئایا زیرەکیی دەستکرد دەتوانێت لە داهاتوودا زیرەکی مرۆڤ تێپەڕێنێت، چۆمسکی ئاماژەی بەوەدا کە ئەم سیستمانە تەنیا “دوور” نین لە زیرەکیی ڕاستەقینە بەڵکوو هیچ پەیوەندییەکیان بەو پرسیارەوە نییە بە هیچ شێوەیەک. ئاماژەی بەوەش کردووە، (ژمێرەر)ی ناو لاپتۆپی مرۆڤ لە هەندێک ئەرکدا لە زیرەکیی مرۆڤ تێدەپەڕێت و مێروولە لە حەوشەی ماڵەکەیدا خەمڵاندنی بۆ گەشتکردن ئەنجام دەدەن، کە مرۆڤ تەنیا بە ئامێری ئاڵۆز دەتوانێت لێی نزیک ببێتەوە.
چۆمسکی دانی بەوەدا نا، کە کێشە لەگەڵ ئەخلاق و هەستەکاندا هەیە، بەڵام ئەوانە سیستەمی زیرەکیی دەستکرد ئێستا تێدەپەڕن و پێویستیان بە باسێکی فەلسەفیی بەرچاوتر هەیە.
دواجار بە بڕوای چۆمسکی، پێشکەوتنەکانی فێربوونی دەستکرد و ماشێن کاریگەری لەسەر زمانی سروشتی نابێت، یان جۆرێکی نوێ لە زمان بەرهەم بهێنێت، کە جێگەی بگرێتەوە. ئەو پێی وایە کە زیرەکیی دەستکرد و فێربوونی ئامێر هیچ کاریگەرییەکیان لەسەر بابەتەکانی پەیوەست بە زمان، بیرکردنەوە، فێربوون، یان مەعریفەوە نییە. بۆیە بەرەوپێشچوون لە هەمان چوارچێوەدا ئەمە ناگۆڕێت. بە واتایەکی تر ڕەنگە زیرەکیی دەستکرد و فێربوونی ئامێر بۆ هەندێک مەبەست سوودی هەبێت، بەڵام پەیوەندییان بە لێکۆڵینەوە لە زمان و تایبەتمەندییەکانییەوە نییە.