سیاسەت و پلاندانی زمان – Cihan University of Sulaimaniya

ئامادەکردنى: گۆڤاری زمانەوانی

سیاسەت و پلاندانانی زمان (LPP) چەمکێکی بەرچاوە لە بواری زمانەوانی کۆمەڵایەتی و سیاسەتی پەروەردەی زماندا. پەیوەندی بە هەوڵە سیستماتیکییەکانی دەزگاکانی حکومەت، دامەزراوە ئەکادیمییەکان، یان ڕێکخراوە تایبەتەکانەوە هەیە بۆ کاریگەریکردن لەسەر بەکارهێنان، فێرکردن و تێڕوانین بۆ زمانەکان لەناو کۆمەڵگەیەکی دیاریکراودا (Kaplan & Baldauf , 1997 ) .
ئەم بابەتەى خوارەوە باس لە گرنگی LPP دەکات،هاوکات مانای گشتی چەمکەکە، پێکهاتە سەرەکییەکان، کاریگەرییە ئەگەرییەکان، و پێویستی بە داڕشتنی سیاسەتی ئاگادار و گشتگیر دەخاتەڕوو

لە جیهانێکدا کە تا دێت جیهانگیری زیاتر دەبێت، زمان زۆرجار وەک زیاتر لە تەنها ئامرازی پەیوەندیکردن کاردەکات، لە کاتێکداخۆی بەرجەستەکردنی کولتوور و شوناس و مێژوو و حوکمڕانیە، بە شێوەیەک کە جۆرێتی و چەندێتی دۆخی کۆمەڵایەتی و پەیوەندییەکانی دەسەڵات رێکدەخات. لێرەدایە کە ڕۆڵی سیاسەت و پلاندانانی زمان (LPP) دەبێتە دیدێکی چارەنووسساز، بۆ بەڕێوەبردن و داڕشتنی بەکارهێنان و پێگە و فێرکردنی زمانەکان، ڕۆڵی سیاسەت و پلاندانانی زمان بەشداری دەکات لە هەردوو پاراستن و پێشخستنی هەمەجۆریی زمانەوانی، هەروەها لە پێکهاتنی ناسنامەی نەتەوەیی و یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی (Kaplan & Baldauf , 1997).

سیاسەت و پلاندانانی زمان چەمکێکی فرەلایەنەیە، کە دۆمەینە جیاوازەکانی وەک پلاندانانی زمان لە ئاستی دەوڵەت، پلاندانانی گەنجینەی زمانەوانی، پلاندانانی فێرکردن و وەرگرتنی زمان و پلاندانانی شکۆمەندی زمانەوانی لەخۆدەگرێت ( Hornberger , 2006).

پلاندانانی زمان لە ئاستی دەسەڵات و دەوڵەت، بریتییە لە تەرخانکردنی ڕۆڵ و ئەرکەکان بۆ زمانەکان لەناو کۆمەڵگایەکدا (Cooper, 1989). ئەمەش دەتوانێت لە دەستنیشانکردنی زمانێکەوە دەست پێبکات وەک زمانی فەرمی یان نیشتمانی، میدیای فێرکردن لە دامەزراوە پەروەردەییەکان، یان زمانی کارگێڕی و دادوەری لە ئاستی حکومەت و دەسەڵاتدا.
پلاندانانی بۆ گەنجینەی زمانەوانی، بریتییە لە پەرەپێدان و چاکسازی و ستانداردکردنی زمانێک بۆ ئەوەی لەگەڵ گۆڕانی پێداویستییە کۆمەڵایەتییەکان بگونجێت. ئەمەش دەتوانێت بریتی بێت لە دروستکردنی وشەسازی نوێ، ستانداردکردنی ڕێسای ڕێنووس و ڕێزمان، یان مۆدێرنکردنی زمان بۆ جێگیرکردنی چەمکە تەکنەلۆژی یان زانستییە نوێیەکان (Haugen, 1983).

پلاندانانی بۆ فێربوون یان وەرگرتنی زمانی، پەیوەندی بە چۆنیەتی فێربوون و بەکارهێنانی زمانەکانەوە هەیە. ئەو دەسەڵاتانەی کە لەم ئاستەدا کاردەکەن ستراتیژ و سیستەمەکان دادەڕێژن بۆ پێشخستنی فێربوون و بەکارهێنانی هەندێک زمان لە چوارچێوەی تایبەتدا، وەک لە پەروەردە، کارگێڕی گشتی، یان یەکخستنی کۆچبەران (Kaplan & Baldauf , 1997 ) .

پلاندانانی شکۆمەندی زمان، لە کۆتاییدا، مامەڵە لەگەڵ کاریگەریکردن لەسەر هەڵوێست و بەهاکانی کۆمەڵگا بەرامبەر بە هەندێک زمان دەکات. ئەمەش دەتوانێت بریتی بێت لە پێشخستنی هەستکردن بە شکۆمەندی و بەها بۆ هەندێک زمان بەسەر زمانەکانی دیکەدا، زۆرجار بە بەکارهێنانی میدیای گشتی، پەروەردە و دامەزراوە کۆمەڵایەتییەکانی دیکە رۆڵی کاریگەریان هەیە. (Eastman, 1983).

کاریگەرییەکانی سیاسەت و پلاندانانی زمان، قووڵ و دوور مەودان، چونکە لە لایەک سیاسەتە زمانییە چەواشەکراوەکان یان بە خراپی جێبەج کراەکانو دەتوانن ببنە هۆی لەناوچوونی زمانەکان، پەراوێزخستنی هەندێک پێکهاتەی زمانەوانی، وەرینی کولتووری و تەنانەت ململانێی کۆمەڵایەتی، بۆ نموونە، سەپاندانی زمانێکی بیانی بە زۆر لە دامەزراوە پەروەردەییەکان لەسەر حیسابی زمانە لۆکاڵی و فەرمی و زمانە دایکییەکان، دەتوانێت ببێتە هۆی لەدەستدانی ناسنامەی کولتووری و ناتەبایی کۆمەڵایەتی ( Ricento , 2006).لە لایەکی دیکەوە، سیاسەت و پلاندانانی گشتگیر و سەرکەوتوو و سیستەماتیکی زمان دەتوانێت فرە زمانەوانی، هەمەجۆریی زمانەوانی، پاراستنی کولتووری، یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی و یەکسانی بەرەوپێش ببات، بۆ نموونە، سیاسەتەکانی پەرەپێدانی پەروەردەیی دوو زمانی یان فرە زمانی دەتوانن توانا مەعریفیەکان (کۆزانییەکان)، تێگەیشتن لە نێوان کولتوورەکان و هاوسەنگی کۆمەڵایەتی بەرز بکەنەوە ( Hornberger , 2006).

بە سەرنجدان بەم کاریگەرییە ئەگەرییانە، زۆر گرنگە کە سیاسەت و پلاندانانی زمان بە پلەیەکی بەرزی هەستیاری، گشتگیری و لەسەر بنەمای بڕیاردانی ئاگایانە و هۆشیارانە دابڕێژرێن. داڕێژەرانی سیاسەت و پلاندانی زمان پێویستە چەندین هۆکاری وەک هەمەجۆریی زمانەوانی، زەمینە کولتوورییەکان، پێداویستییە کۆمەڵایەتییەکان و مافی کەمینە زمانەوانییەکان لەبەرچاو بگرن، هەروەها پێویستە هاوکاری لەگەڵ کۆمەڵگە زمانەوانییەکان، پەروەردەکاران، زمانەوانیی کۆمەڵایەتی و لایەنە پەیوەندیدارەکانی دیکە لە پرۆسەی پەرەپێدانی سیاسەت و پلاندانی زماندا بکەن. سەرەڕای ئەوەش، چاودێریکردنی بەردەوام و پێداچوونەوە بە سیاسەتەکان لەسەر بنەمای ڕای و سەرنجەکانی کۆمەڵگە و گۆڕانی قۆناغ و دۆخ و پێداویستییەکان گرنگی تایبەتی خۆی هەیە ( Ricento , 2006).

لە بنەڕەتدا سیاسەت و پلاندانانی زمان ئامرازێکی بەهێزە بۆ بەڕێوەبردن و داڕشتنی سیستەمی زمانەوانی کۆمەڵگەکا، لەگەڵ ئەوەشدا دۆخێکی ئاڵۆزە لە نێوان ئاستی دەوڵەت و پێگە، گەنجینەی زمانەوانی، فێرکردن و وەرگرتنی زمان،و پلاندانانی شکۆمەندی زمان، کە پێویستی بە داڕشتن و جێبەجێکردنی سیاسەتی ورد و گشتگیر و ئاگادارانە هەی، بەڵام لەگەڵ بەردەوامی گۆڕانکارییە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان، و ئاراستەکردنی کۆمەڵگەکان بەرەو جیهانگەرایی و دونیای پێشکەوتووی تەکنەلۆجیا،، گرنگی سیاسەت و پلاندانانی زمان باش و گشتگیرتر دەردەکەوێت، دەکات ، ئەمەش پێویستی بە لێکۆڵینەوە، پراکتیک و داکۆکیکردنێکی سەرسەختانە لەم بوارەدا هەیە.

سەرچاوەکان:
Cooper, R. L. (1989). Language planning and social change. Cambridge University Press.
Eastman, C. M. (1983). Language Planning: An Introduction. San Francisco: Chandler & Sharp Publishers.
Haugen, E. (1983). The implementation of corpus planning: Theory and practice. In J. Cobarrubias & J. A. Fishman (Eds.), Progress in language planning: International perspectives (pp. 269-289). Mouton Publishers.
Hornberger, N. H. (2006). Frameworks and models in language policy and planning. In T. Ricento (Ed.), An introduction to language policy: Theory and method (pp. 24-41). Blackwell Publishing.
Kaplan, R. B., & Baldauf, R. B. Jr. (1997). Language planning from practice to theory. Multilingual Matters.
Ricento, T. (2006). An introduction to language policy: Theory and method. Blackwell Publishing.